سلامت روان در مناطق محروم، حلقه‌ای مفقود از زنجیره سلامت است. حدود ۴۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان از بیماری‌های روانی رنج می‌برند که ۲۸۰ میلیون نفر از آن‌ها اختلالات افسردگی دارند؛ اما فقط تعداد بسیار کمی از آن‌ها می‌توانند به خدمات سلامت روان دسترسی داشته باشند.
در این مطلب ابتدا به بررسی چیستی سلامت روان می‌پردازیم. بعد وضعیت یکی از محروم‌ترین قاره‌های جهان، آفریقا را می‌گوییم که بالاترین نرخ مشکلات روانی را دارد و در انتها نیز به بررسی ۲ ایده کم‌هزینه و کاربردی برای سلامت روان در مناطق محروم؛ یعنی «نیمکت‌های مهربانی» و «گروه‌درمانی گفت‌وگومحور» می‌پردازیم.
سلامت روان چیست؟
قبل از هر چیزی باید با چیستی سلامت روان آشنا شویم تا بدانیم که چگونه باید به مناطق محروم کمک کنیم. طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان وضعیتی از رفاه ذهنی است که به افراد این امکان را می‌دهد تا با استرس‌های زندگی کنار بیایند، توانایی‌های خود را درک کنند، به‌خوبی یاد بگیرند، کار کنند و در جامعه خود مشارکت داشته باشند.
البته سلامت روان فقط به معنای نبود اختلالات روانی نیست؛ بلکه یک ساختار پیچیده وجود دارد که تجربه آن از فردی به فرد دیگر متفاوت است. این تفاوت با سطوح مختلفی از دشواری، پریشانی، نتایج اجتماعی و بالینی بالقوه خود را نشان می‌دهد.
ثاثیر فقر بر سلامت روان در مناطق محروم
در طول زندگی، ترکیب چندین عامل فردی، اجتماعی و ساختاری می‌تواند در سطوح و مقیاس‌های مختلف باعث تقویت یا ضعیف‌شدن سلامت روان ما بشوند. یکی از مهم‌ترین این عوامل، شرایط زندگی فرد است.
قرارگرفتن در معرض شرایط نامطلوب اجتماعی، اقتصادی، ژئوپلیتیکی و محیطی (فقر، خشونت، نابرابری و محرومیت محیطی) می‌تواند به‌شدت خطر تجربه مشکلات سلامت روان را افزایش دهد. تقریبا ۸۵٪ از مردم در کشورهای کم‌درآمد هیچ درمانی برای سلامت روانشان دریافت نمی‌کنند.
چگونه به مناطق محروم کمک کنیم؟
آفریقا نمونه بارز آسیب‌های اجتماعی مناطق محروم
به دلیل سرمایه‌گذاری کم دولت‌ها، دسترسی ضعیف به مراقبت‌های سلامت روان در بسیاری از کشورهای آفریقایی یکی از موانع اصلی در خدمات پیشگیری و مراقبت است. به طور میانگین، دولت‌های آفریقایی کمتر از یک‌چهارم حداقل بودجه پیشنهادی برای رسیدگی به سلامت روان هر فرد در کشورهای کم‌درآمد را تأمین می‌کنند.
کشورهای آفریقایی رقابت سنگینی در حوزه سلامت و توسعه دارند. درعین‌حال منابعشان برای رسیدگی به همه آن‌ها ناکافی‌ست. در نتیجه، بودجه‌ای برای مراقبت‌های خدمات سلامت روان باقی نمی‌‌ماند. همچنین داده‌های ثبت‌شده در سامانه‌های مدیریت سلامت، شامل سلامت روان نمی‌شوند. این موضوع منجربه کم‌اهمیت جلوه‌دادن بار بیماری‌های روانی در سراسر قاره می‌شود.
وضعیت سلامت روان در قاره سیاه
طبق گزارشی از سازمان بهداشت جهانی (WHO) با عنوان «پیشگیری و مدیریت اختلالات سلامت روان در زیمبابوه» در سال ۲۰۲۲، حدود ۱.۸ درصد از کل مرگ‌ومیرهای زیمبابوه، در جنوب آفریقا، ناشی از خودکشی بوده است. طبق این آمار مردان نسبت به زنان، آمار خودکشی بالاتری دارند.
اتحادیه معلمان زیمبابوه اعلام کرده که این کشور سالانه نزدیک به ۳۰ معلم و ۶ دانش‌آموز را به دلیل خودکشی از دست می‌دهد. طبق آمارهایی از «ابتکارات حمایت روانی اجتماعی منطقه‌ای(REPSSI) »، زیمبابوه در میان ۱۱ کشور منطقه جنوب صحرای آفریقا، بالاترین نرخ افکار خودکشی را در میان نوجوانان دارد. این آمارها نشان‌دهنده تاثیر سلامت روان بر آسیب‌های اجتماعی مناطق محروم است.
آخرین مهلت ثبت‌نام در رویداد رعنا با جایزه ۵۰۰ میلیون تومانی!
چرا به سلامت روان در مناطق محروم توجه نمی‌شود؟
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، ۹۰ درصد از افرادی که در آفریقا به مراقبت برای افسردگی نیاز دارند، به دلیل شکاف قابل‌توجه در درمان، کمکی دریافت نمی‌کنند. عدم توجه به سلامت روان در منطقه‌های محروم می‌تواند دلایل مختلف و متنوعی داشته باشد. به طور مثال مراقبت سلامت روان برای افرادی که در جنوب آفریقا زندگی می‌کنند ناکارآمد، ناکافی و نابرابر است. به دلیل هزینههای بالای درمان، بیشتر جوانان در این منطقه چاره‌ای جز زندگی با اختلالات روانی درمان‌نشده یا مراجعه به رهبران سنتی و مذهبی به‌جای دریافت خدمات سلامت روان ندارند.
کمبود آموزش و آگاهی درباره سلامت روان، شرم و انگ اجتماعی نیز موانع دیگری هستند. تحقیر، تمسخر و سرزنش از جمله رفتارهایی هستند که افراد مبتلا به بیماری‌های روانی در جامعه با آن مواجه می‌شوند. انگ اجتماعی باعث بی‌اعتباری و بی‌ارزش جلوه‌دادن افراد با شرایط سلامت روان می‌شود و اغلب مانع دسترسی آن‌ها به درمان می‌گردد.
گاهی باورهای خود فرد درباره بیماری روانی می‌تواند مانع پذیرش وضعیتش، جست‌وجوی کمک یا پایبندی به درمان شود. مردم ممکن است بترسند که خانواده و دوستانشان از آن‌ها دوری کنند یا با آن‌ها متفاوت رفتار کنند.
چگونه سلامت روان در مناطق محروم را بهبود دهیم؟
بسیاری از افراد نمی‌دانند که سرمایه‌گذاری در خدمات سلامت روان مزایای بلندمدت برای افراد ایجاد می‌کند و کمک می‌کند تا گام‌های لازم را برای بهبود زندگی‌شان بردارند. در مقابل، بیماری‌های روانی تشخیص نداده و درمان‌نشده می‌توانند پیامدهای منفی با اثرات بلندمدت ایجاد کنند که ممکن است یک‌عمر ادامه پیدا کند. این بیماری‌ها می‌تواند بر سلامت، آموزش و نتایج معیشتی نسل‌های آینده تأثیر بگذارد و از جمله آسیب‌های اجتماعی مناطق محروم به شمار می‌رود. در ادامه ۲ راهکار نوآورانه که برای مبارزه با این مسئله به کار گرفته شده‌اند را بررسی می‌کنم.
۱. گروه‌درمانی گفت‌وگومحور
سازمان بهداشت جهانی، گروه‌درمانی گفت‌وگومحور را به‌عنوان خط اول مداخله برای سلامت روان در مناطق کم‌برخوردار تایید کرده است. «گروه‌درمانی گفت‌وگومحور (Group talk therapy)» شکلی از روان‌درمانی است که شامل یک یا چند درمانگر می‌شود که هم‌زمان با چند نفر کار می‌کنند. این نوع درمان در مکان‌های مختلفی از جمله مراکز درمانی خصوصی، بیمارستان‌ها، کلینیک‌های سلامت روان و مراکز اجتماعی به طور گسترده در دسترس است. هدف از این راهکار مقرون‌به‌صرفه کمک به پایان‌دادن به همه‌گیری افسردگی و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی مناطق محروم است.
از زمان آغاز این کار میدانی در سال ۲۰۱۴، به بیش از ۱۶۰,۰۰۰ زن و نوجوان افسرده در اوگاندا و زامبیا خدمات سلامت روان ارائه شده است. بیشتر از ۸۰ درصد زنانی که هدف این طرح قرار می‌گیرند، در پایان دوره افسردگی‌شان درمان می‌شود. به‌طور تخمینی به‌ازای هر زن درمان‌شده برای افسردگی، تا ۴ نفر از اعضای خانواده‌‌اش، از درمان او بهره می‌برند. طبق گزارش‌هایی از زنان تحت درمان قرار گرفته:
- ۱۶درصد از زنان حضورشان در محل کار افزایش‌یافته
- ۱۳درصد امنیت غذایی خانواده‌شان بهبود پیدا کرده
- ۳۰درصد غیبت‌های فرزندانشان از مدرسه کمتر شده
۲. نیمکت‌های مهربانی
در زیمبابوه، جایی که ۷۰ درصد جمعیت زیر خط فقر زندگی می‌کنند، تنها یک متخصص سلامت روان به‌ازای هر ۱٫۵ میلیون نفر وجود دارد. در مناطق روستایی، جایی که اکثریت ۱۴٫۸ میلیون نفر جمعیت زیمبابوه زندگی می‌کنند، دسترسی به خدمات سلامت روان بسیار محدود است.
«نیمکت‌های مهربانی (Friendship Bench)» یک نوآوری برای حفظ سلامت روان جامعه است که توسط گروه Mental Health Innovation Network به اجرا در آمده. کار این گروه بر بیش از ۱۰ سال پژوهش استوار است؛ پژوهشی که توسعه‌یافته، اعتبارسنجی شده و بهبودهای بالینی معناداری در نتایج سلامت روان زیمبابوه نشان داده است.
هدف این طرح توانمندسازی اعضای عادی برای شناسایی و مراقبت از افرادی با سلامت روان آسیب‌دیده در جامعه است. این مدل نوآورانه بر آموزش کارگران سلامت، برای ارائه رفتاردرمانی شناختی با تاکید بر درمان به روش حل مسئله تمرکز دارد.
کل هزینههای این طرح از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ برابر با ۳٬۲۱۹٬۱۰۰ دلار برای دوره ۱۸۳٬۳۹۵ نفر بوده است؛ بنابراین هزینه نوآوری برابر با ۱۷٫۵۵ دلار است. همچنین از زمان آغاز این طرح، یعنی سال ۲۰۱۶، به ۲۶۸٬۵۳۶ نفر خدمات سلامت روان ارائه شد است.
رعنا، لنگرگاه سلامت روان مناطق محروم ایران
مانند هر کشوری، در مناطق محروم ایران هم اوضاع خدمات سلامت روان افراد مناسب نیست. بسیاری از افراد به دلایل مختلف از عدم سلامت روان رنج می‌برند؛ بدون اینکه آن را درمان کنند یا حداقل از آن مطلع باشند. رویداد نوآوری اجتماعی رعنا، قصد دارد این بار نگاهی ویژه به وضعیت سلامت جسم و روان مناطق محروم کشورمان داشته باشد. برای همین پذیرای ایده‌های نوآورانه و بومی شما برای بهبود وضعیت سلامت روان در مناطق محروم است. در این رویداد که در اواخر شهریور برگزار می‌شود، به بهترین ایده تا سقف نیم میلیارد تومان جایزه داده می‌شود. برای ثبت محصول یا خدمت نوآورانه خود، از اینجا اقدام کنید.
عنوان متا:
بحران فراموش شده سلامت روان در مناطق محروم
توضیحات متا:
سلامت روان در مناطق محروم یکی از مهم‌ترین مسائلی است که باید در راستای خدمات سلامت روان به آن پرداخته شود. این مسئله می‌تواند تاثیر زیادی بر زندگی افراد این جوامع بگذارد و از آسیب‌های اجتماعی مناطق محروم کم کند.
